Τετάρτη 24 Απριλίου 2013

Η εβραϊκή κοινότητα (μέρος 2ο): Το τέλος

* Το παρόν κείμενο δημοσιεύθηκε με μικρές αλλαγές και στο περιοδικό Χρονικά, τ. 241 (Ιουλ - Σεπ 2013), ΚΙΣ, σ. 4-8


Οι σχέσεις των Εβραίων με τους Oθωμανούς και τους Έλληνες    
Εβραϊκή τελετή στο νεκροταφείο της Ντόπλιτσας,
από την περίοδο του Μεσοπολέμου
    Οι ευνοϊκές συνθήκες εγκατάστασης και τα προνόμια που έδωσε η οθωμανική διοίκηση βοήθησαν τους Εβραίους να προσαρμοστούν εύκολα στην πόλη. Ανέπτυξαν τους προαναφερόμενους εμπορικούς δεσμούς, αλλά και ένα ιδιαίτερο πολιτιστικό επίπεδο. Αυτό το επίπεδο δηλώνεται από την ανάδειξη σημαντικών προσωπικοτήτων καθ’ όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, τα αξιόλογα θρησκευτικά και εκπαιδευτικά ιδρύματα της κοινότητας, οι μεταγενέστερες αναφορές για την διεξαγωγή πολιτιστικών δρώμενων όπως θεατρικές παραστάσεις και η έκδοση εντύπων με φιλεκπαιδευτική και ποικίλη ύλη[1]. Οι Οθωμανοί επέτρεψαν μια σχετική αυτονομία και αυτοδιαχείριση της καστοριανής εβραϊκής κοινότητας, όπως έκαναν εξάλλου και με τους Έλληνες. Έτσι, τους δόθηκε η ευκαιρία να διατηρήσουν δια μέσω των αιώνων τους σφικτούς δεσμούς μεταξύ των μελών της κοινότητας. Στην Τουρκοκρατία οι άνδρες Εβραίοι ήταν τρίγλωσσοι, γεγονός που απαίτησε η συναναστροφή τους με Έλληνες και Τούρκους στα παζάρια και τις αγορές. Αντίθετα, οι περισσότερες εβραιοπούλες μάλλον μιλούσαν μόνο εβραϊκά και περιορίζονταν εντός της εβραϊκής συνοικίας. Φαίνεται πως οι μοναδικές διαφυλετικές συναναστροφές γινόταν μεταξύ των ανδρών στην αγορά και εν μέρει τα καφενεία της πόλης. Οι επιγαμίες μεταξύ αλλοθρήσκων σπάνιζαν καθώς ήταν προϋπόθεση η αλλαγή θρησκεύματος, συνήθως των γυναικών. Χαρακτηριστικά είναι κάποια σωζόμενα παραδοσιακά τραγούδια που πραγματεύονται αυτό το θέμα, δηλαδή του έρωτα ενός χριστιανού για κάποια εβραιοπούλα[2]. Η κατάσταση βέβαια άλλαξε ριζικά μετά την απελευθέρωση του 1912, οπότε όλοι οι Εβραίοι μιλούσαν και ελληνικά εκτός από τη μητρική τους γλώσσα, ενώ ενσωματώθηκαν πλήρως στους περισσότερους θεσμούς του Ελληνικού Κράτους.
         
Αναμνηστική φωτογραφία
καστοριανής εβραϊκής οικογένειας
   Όλες σχεδόν οι μεταπολεμικές αναφορές στους Εβραίους της Καστοριάς κάνουν λόγο για τις άριστες σχέσεις τους με τους Έλληνες[3]. Δύο πιο πρόσφατες όμως μελέτες των Θ. Παπαστρατή και Ρ. Αλβανού[4] καταθέτουν κάποια ενδιαφέρουσα στοιχεία που δηλώνουν πως οι σχέσεις τους με τους Έλληνες δεν ήταν πάντοτε ιδανικές. Σίγουρα, οι Εβραίοι της πόλης σε καμία περίπτωση δεν ήταν απομονωμένοι ή εχθρικά προσκείμενοι προς τις υπόλοιπες κοινότητες, αλλά κάποιες φορές οικονομικοί ανταγωνισμοί και εθνικιστικές εξάρσεις καταστρατηγούσαν τις αρμονικές σχέσεις. Σε δύο τουλάχιστον περιπτώσεις, το 1879 και το 1908, υπάρχουν αναφορές για συκοφάντηση των Εβραίων της πόλης ότι έκαναν χρήση αίματος στις θρησκευτικές τους τελετές, γνωστές ως ‘’συκοφαντίες του αίματος’’[5]. Τα γεγονότα αυτά μάλλον έχουν να κάνουν σχέση με οικονομικούς ανταγωνισμούς χριστιανών και εβραίων εμπόρων, που δραστηριοποιούνταν στην Καστοριά αλλά και την Αμερική στα τέλη της Τουρκοκρατίας. Γεγονός είναι πάντως μια αιτία προστριβών μεταξύ Χριστιανών και Εβραίων ήταν η καθιέρωση του παζαριού το Σάββατο, ημέρας που ως γνωστόν δεν εργάζονται οι δεύτεροι. Κατα τον Μακεδονικό Αγώνα και την απελευθέρωση της περιοχής οι Εβραίοι της πόλης φαίνεται να κρατούν μια συμφέρουσα ουδετερότητα απέναντι στους ανταγωνισμούς Ελλήνων, Οθωμανών και Βουλγάρων για τη Μακεδονία. Βέβαια, όταν η πόλη απελευθερώθηκε απο τον ελληνικό στρατό το 1912 έσπευσαν να δηλώσουν ικανοποίηση και να συμμετάσχουν στους εορτασμούς[6]. Αργότερα, κατα τον Μεσοπόλεμο κάνουν σποραδικά την εμφάνισή τους κάποια δημοσιεύματα στον τοπικό τύπο με υποφαινόμενο αντισημιτικό περιεχόμενο[7]. Τα γεγονότα του 1934 φαίνεται να αποτελούν την κορυφαία εκδήλωση αντισημιτισμού στην πόλη. Εκείνο το έτος παρατηρήθηκαν μια σειρά από αρνητικά δημοσιεύματα στην τοπική εφημερίδα αλλά και βιαιοπραγίες ή βανδαλισμοί προς τα μέλη της εβραϊκής κοινότητας και τις οικίες τους. Αυτουργοί των επιθέσεων αυτών ήταν μέλη της εθνικιστικής οργάνωσης 3Ε (ΕΕΕ-Εθνική Ένωσις Ελλάς)[8], που είχαν αναλάβει αντισημιτικές δράσεις[9].    

Καστοριανοί Εβραίοι στην εξοχή μαζί με ένα από τα πρώτα
αυτοκίνητα που εμφανίστηκαν στην πόλη



Μεσοπόλεμος     
Οι δύο τελευταίοι ραββίνοι της Καστοριάς,
Ισαάκ Μεναχέμ Ζαχαρία και Σολομών Μεβοράχ
    Στα τέλη της Οθωμανοκρατίας αρκετοί καστοριανοί Εβραίοι μετανάστευσαν στην Αμερική, ακολουθώντας την τάση που επικρατούσε μεταξύ των συντοπιτών τους. Εκεί, δημιούργησαν ακμάζουσες κοινότητες και δική τους μάλιστα συναγωγή στη Νέα Υόρκη με ραββίνο τον Ισαάκ Μεναχέμ Ζαχαρία από την Καστοριά. Οι εναπομείναντες στην Καστοριά, συναποτελούσαν μια δυναμική κοινότητα περίπου 1000 κατοίκων. Σε όλο τον Μεσοπόλεμο αυτή διοργάνωνε ποικίλα πολιτιστικά δρώμενα όπως θεατρικές παραστάσεις[10] και κοσμικές χοροεσπερίδες. Το 1920 η κοινότητα αναγνωρίστηκε από το Ελληνικό Κράτος ως ΝΠΔΔ[11] και εξέλεγε επταμελές συμβούλιο, ενώ μέλη της αναδείχτηκαν ως δημοτικοί σύμβουλοι της πόλης[12]. Συνέχισαν αδειάλλειπτα να λειτουργούν η συναγωγή, το Δημοτικό Σχολείο, η βιβλιοθήκη και το νεκροταφείο στην Ντόπλιτσα. Το 1925 η κοινότητα αγόρασε ένα τριώροφο μέγαρο στη συμβολή των οδών Βενιζέλου και Σολομού στη Θεσσαλονίκη, γνωστό έως σήμερα με την ονομασία ‘’Στοά Καστοριά’’, ώστε να αποκτήσει ένα σταθερό εισόδημα[13]. Ακόμη, δημιουργήθηκε η Σιωνιστική Ένωση Νέων Καστοριάς με δικό της εντευκτήριο, δύο προσκοπικοί σύλλογοι και οι αθλητικές ομάδες Χασμοναΐμ και Μακαμπή[14]. Σημαντικές προσωπικότητες καστοριανών Εβραίων του Μεσοπολέμου ήταν ο τελευταίος ραββίνος Σολομών Μεβοράχ, ο διευθυντής του σχολείου Ισαάκ Εσκενάζυ, οι πρόεδροι της κοινότητας Ιακώβ και Κάλεβ Ελιάου, οι Μπούκο και Αβραάμ Μάγιο και οι Ισαάκ και Σαμουήλ Ελιάου. Εκτός τα παραπάνω, αναφερόνται σε διάφορες πηγές τα επίθετα: Αβραάμ, Αλμπάλα, Αλκαβές, Ασαέλ, Βεντούρα, Γκατένιο, Ελία, Ζαχαρία, Θεοδοσόπουλος, Ισραέλ, Καμχής, Καπτσιούπ, Καραμούτσο, Κασούτο, Κατάν, Κοέν, Κονφίνο, Κοφινάς, Λεβή, Μάγγος, Μάτσας, Μερκάδο, Μεστράνο, Μιραλάι, Μισραχή, Μόσχου, Μουσιάτας, Μουσούλας, Μπαλωμένος, Μπάντσης, Μπενβενίστε, Ναχαμά, Ναχμίας, Νεγρίν, Οβαδιά, Πάρδο, Πιτσιρίλο, Ρούσο, Σάκο, Σαλαμότσης, Σαντικάριο, Σίμχα, Σολομών, Σομαλιά, Σούσα, Τάνε, Χαζάν, Χαραρί και Χονέν, ως επίθετα των καστοριανών Εβραίων της εποχής[15].
      Τη δεκαετία του ’30 οι απανταχού Εβραίοι της οικουμένης είχαν διασπαστεί στα διάφορα σιωνιστικά ρεύματα με σημαντικότερά τη δυναμική-αναθεωρητική μερίδα υπό τον Β. Ζαμποτίνσκι και την περισσότερο μετροπαθή υπό τον Χ. Βάϊσμαν[16]. Αυτή η διάσπαση εκφράστηκε και στην Καστοριά με μια αιματηρή ‘’εμφύλια’’ συμπλοκή στη συναγωγή της πόλης το 1934[17]. Το γεγονός αυτό ίσως συνδέεται με τις σύγχρονες πράξεις βίας των τριεψιλίτων. Τα περιστασιακά φαινόμενα αντισημιτισμού και η σιωνιστική προπαγάνδα οδήγησαν μερικούς από τους Εβραίους της πόλης να μετοικήσουν στην υπό βρετανική κατοχή Παλαιστίνη, όπου φοιτούσαν στην αγροτική σχολή Mikve Israel[18]. Τέλος, όσον αφορά τις πολιτικές επιλογές των καστοριανών Εβραίων, αυτοί μάλλον πρέπει να θεωρηθούν στην πλειοψηφία τους ψηφοφόροι του δεξιού Λαϊκού Κόμματος, όπως υποδεικνύουν τα αποτελέσματα των μεσοπολεμικών εκλογών. Αυτό μάλλον έχει να κάνει με τη φιλεβραϊκή στάση του βασιλιά Κωνσταντίνου αλλά και την πολιτική ενσωμάτωσης που υποστήριζαν οι τοπικοί βουλευτές[19], η οποία βέβαια διακόπηκε στα χρόνια της δικτατορίας Μεταξά.


Η αποπομπή και ο όλεθρος   
Το ένα από τα δίδυμα κονάκια του Κιαζήμ Μπέη,
που στον Μεσοπόλεμο στέγασε το Γυμνάσιο
Θηλέων της πόλης
Το κτίσμα όπου οι έγκλειστοι
καστοριανοί Εβραίοι πέρασαν
τις τελευταίες μέρες τους στην πόλη.
  Όταν ξέσπασε ο ελληνοϊταλικός πόλεμος πολλοί Εβραίοι κατατάχθηκαν στον ελληνικό στρατό, παρ’ όλο που δεν ήταν υπόχρεοι στράτευσης και τους είχε δωθεί η δυνατότητα στο παρελθόν να εξαγοράζουν τη θητεία τους. Πασίγνωστος είναι ένας από τους πρώτους πεσόντες αξιωματικούς στην Πίνδο, ο Εβραίος Μορντεχάι (Μαρδοχαίος) Φριζής, ενώ δεν εκλίπουν και οι αναφορές για καστοριανούς Εβραίους[20]. Κατά την Κατοχή η Καστοριά περιήλθε στο ιταλικό τμήμα της τριχοτομημένης Ελλάδας. Το γεγονός αυτό έδωσε έναν ψευδή εφησυχασμό στους Εβραίους της πόλης, που είχαν την δυνατότητα να εγκαταλείψουν τότε την περιοχή και να σωθούν[21]. Ενώ οι Ιταλοί δεν έκαναν ιδιαίτερες διώξεις κατά των Εβραίων της πόλης, τον Σεπτέμβριο του 1943 η κατάσταση άλλαξε άρδην, με την συνθηκολόγηση της Ιταλίας και την έλευση των Γερμανών στην Καστοριά. Τότε ξεκίνησαν τα δεινά, που αρχικά περιλάμβαναν την υποχρεωτική καταβολή μεγάλων χρηματικών ποσών και όλου του χρυσού της κοινότητας[22]. Οι καστοριανοί Εβραίοι ήταν συγκεντρωμένοι σε μια γειτονιά της πόλης και μπορούσαν εύκολα να ελεγχθούν και να εντοπιστούν από τους Γερμανούς. Επίσης, η μορφολογία της χερσονήσου που είναι κτισμένη η πόλη είναι τέτοια ώστε ήταν πολύ δύσκολο να την εγκαταλείψουν κρυφά, καθώς η μόνη δίοδος, δηλαδή ο στενός ισθμός, φυλασσόταν από τους Γερμανούς. Ελάχιστοι νέοι Εβραίοι κατάφεραν να ξεφύγουν στα βουνά της περιοχής και να ενταχθούν στις αντιστασιακές ομάδες (όπως ο καστοριανός ιατρός του ΕΛΑΣ Α. Κοέν και οι Α. Σάκο, Ν Χονέν[23]). Χαρακτηριστικές είναι οι πλαστές επιστολές που επέδιδαν οι κατακτητές στους Εβραίους της πόλης, οι οποίες υποτίθεται ότι στέλνονταν από συγγενείς τους στην Πολωνία και ανέφεραν πόσο καλά περνούσαν εκεί[24]. Στόχος ήταν ο καθησυχασμός και η άγνοια για την προδιαγραφόμενη μοίρα τους, την Τελική Λύση (Endlösung).
    Εξαιρετικά δραματικές είναι οι τελευταίες στιγμές των Εβραίων στην Καστοριά, όπως περιγράφονται στην προσωπική μαρτυρια της καστοριανής επιζούσης από το Ολοκαύτωμα Μπέρρυ Ναχμία[25]. Οι καστοριανοί Εβραίοι συλλαμβάνονται μαζικά το βράδυ της 24ης Μαρτίου 1944, παραμονή της εθνικής εορτής. Περιορίζονται στο Γυμνάσιο Θηλέων της πόλης, που στεγαζόταν στο ένα από τα δύο δίδυμα κονάκια του Κιαζήμ Μπέη, γνωστό μεταγενέστερα ως ‘’σπίτι του Βαλαλά’’. Ελάχιστοι διαφεύγουν τη σύλληψη, μεταξύ των οποίων 5-6 νέοι που κατάφεραν να περάσουν τον λαιμό της χερσονήσου, 35 περίπου άτομα που φυγαδεύτηκαν κρυφά σε χριστιανικά σπίτια και μια 8μελής οικογένεια που βρισκόταν εκτός της πόλης[26]. Η ολιγοήμερη παραμονή τους εκεί συνοδεύτηκε με λεηλασίες, βιαιοπραγίες και ενδεχομένως βιασμούς από τους γερμανούς στρατιώτες. Οι έλληνες καστοριανοί παρακολουθούσαν τα τεκταινόμενα θρηνώντας για τους συμπολίτες τους, αλλά ανίκανοι να αντιδράσουν [27]. Τα συνολικά 763 άτομα από την Καστοριά μεταφέρθηκαν με φορτηγά στη Θεσσαλονίκη, όπου συγκεντρώθηκαν οι περισσότεροι Εβραίοι της Βόρειας Ελλάδας. Από εκεί μετέβησαν στοιβαγμένοι σε βαγόνια στο γερμανικό στρατόπεδο συγκέντρωσης Άουσβιτς - Μπιρκενάου στην Πολωνία, όπου όλοι σχεδόν εξοντώθηκαν σε θάλαμους αερίων και αποτεφρώθηκαν στα κρεματόριά του[28].

Η κεντρική είσοδος του γερμανικού στρατόπεδου συγκέντρωσης Άουσβιτς II - Μπιρκενάου στην Πολωνία, όπου μεταφέρθηκαν με βαγόνια όλοι σχεδόν οι Εβραίοι της πόλης.


Λανθάνουσα μνήμη και λήθη
Η σημερινή κατάσταση του σωζόμενου δεύτερου 
αρχοντικού του Κιαζήμ Μπέη
 γνωστό και ως ''σπίτι του Βαλαλά''.
   Μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου επέστρεψαν 35 Εβραίοι στην Καστοριά. Ο αριθμός αυτός δηλώνει απερίφραστα την θηριωδία που υπέστη ο καστοριανός, αλλά και ο απανταχού εβραϊκός λαός. Βρήκαν τα σπίτια τους λεηλατημένα και τη συνοικία τους καταθλιπτικά άδεια, καθώς όλοι σχεδόν οι φίλοι και συγγενείς τους είχαν εξοντωθεί. Ανασυστάθηκε το 1949 για μικρό χρονικό διάστημα η κοινότητα υπό τον Μωϋσή Ζαχαρία, η οποία καταργήθηκε τυπικά το 1972[29]. Σταδιακά όλοι εγκατέλειψαν την πόλη και μετεγκατατάθηκαν στη Θεσσαλονίκη, το Ισραήλ και την Αμερική. Παρέμεινε μόνο μια οικογένεια, η οποία διαμένει μέχρι σήμερα στην Καστοριά. Οι σωζόμενες περιουσίες και τα ακίνητα των Εβραίων χωρίς κληρονόμους περιήλθαν σύμφωνα με τον νόμο στον προσωρινό ΟΠΑΙΕ και σύντομα στο ΚΙΣ[30], αποτελώντας κτήμα των Εβραίων όλης της Ελλάδος. Γρήγορα βέβαια εκποιήθηκαν σε δημοπρασίες και πωλήθηκαν. Πριν γίνει αυτό, τα εβραϊκά ακίνητα εποφθαλμιούσαν ορισμένοι εβραίοι αλλά και έλληνες καστοριανοί προς ίδιον όφελος, ενώ υπήρξαν μερικές αντιδικίες[31]. Στην περίοδο του Εμφυλίου τα άδεια εβραϊκά σπίτια και η συναγωγή φιλοξένησαν τους ανταρτόπληκτους κατοίκους των γύρω οικισμών που συνέρευσαν κατά χιλιάδες στην πόλη. Το ισραηλίτικο σχολείο φιλοξένησε μεταπολεμικά παράρτημα του Β’ Δημοτικού Σχολείου της πόλης και δύο ομάδες προσκόπων μέχρι την κατεδάφισή του τη δεκαετία του 1960. Η συναγωγή και η βιβλιοθήκη λεηλατήθηκαν και είχαν την ίδια κατάληξη, ενώ η θέση του εβραϊκού νεκροταφείου  καταλήφθηκε από τον ελληνικό στρατό και το γηροκομείο της πόλης[32]. Στη Θεσσαλονίκη συνεχίζει να υπάρχει η Στοά Καστοριά, στην Κωνσταντινούπολη σώζεται η αψίδα της συναγωγής της Καστοριάς, κάποια απο τα κοινοτικά κτίρια και το σχολείο που έχει μεταβληθεί σε κατοικία[33], ενώ στο Τελ Αβίβ του Ισραήλ και το νεκροταφείο Κιργιάτ Σαούλ υπάρχει ένα μνημείο για τους καστοριανούς Εβραίους, θύματα του Ολοκαυτώματος. Παρακάτω ο πληθυσμός των καστοριανών Εβραίων κατά τον 20ο αι[34].


Απογραφή
1904
1928
1940
1945
1959
1973
1983
Άτομα
1600
1000
900
35
27
2
5


      Οι Εβραίοι της Καστοριάς αποπέμφθηκαν από την πόλη στα τέλη Μαρτίου του 1944, μετά από 1000 περίπου χρόνια παρουσίας σε αυτή. Η εξαφάνιση αυτή δεν έγινε σταδιακά, αλλά στιγμιαία, αναπάντεχα, μαζικά και καθ’ ολοκληρία. Αυτό οδήγησε γρήγορα και στον αφανισμό οποιουδήποτε στοιχείου που δήλωνε την παρουσία τους εδώ. Σποραδικά εμφανίζονταν στον τοπικό μεταπολεμικό τύπο μικρά κείμενα με τη μορφή νοσταλγικών ενθυμήσεων, που έκαναν εντονότερο το αίσθημα της απουσίας αυτής. Τις δύο τελευταίες δεκαετίες, παράλληλα με την έκδοση ορισμένων βιβλίων με μαρτυρίες επιζώντων, αναθερμάνθηκε το ενδιαφέρον για τη μελέτη της ιστορίας των Εβραίων που κορυφώθηκε το 2008 και τη διεξαγωγή ενός επιστημονικού συνεδρίου στην πόλη. Χωροταξικά, τίποτα σχεδόν στην πόλη δεν δηλώνει κάτι σχετικό με την ύπαρξη εβραϊκής κοινότητας. Οι 20 περίπου σωζόμενες οικίες και καταστήματα γύρω απο την σημερινή πλατεία Ομονοίας δεν προϊδεάζουν σε καμία περίπτωση ότι ανοικοδομήθηκαν από Εβραίους ιδιοκτήτες, ενώ το επιβλητικό κτίσμα που πέρασαν τις τελευταίες ώρες τους στην Καστοριά μένει κενό και παραμελημένο. Το μόνο που δηλώνει ρητά τη μνήμη τους είναι μια λιτή εγχάρακτη μαρμάρινη στήλη, που κατασκευάστηκε το 1996 κοντά στο παραπάνω κτίσμα στη σημερινη οδό 15ης Μεραρχίας[35].
Τα δύο μοναδικά παγκοσμίως μνημεία για τους καστοριανούς Εβραίους, θύματα του Ολοκαυτώματος. Το πρώτο βρίσκεται στην οδό 15ης Μεραρχίας στην Καστοριά και το δεύτερο στο νεκροταφείο Κιργιάτ Σαούλ στο Τελ-Αβίβ του Ισραήλ.



πηγές εικόνων
αρχείο Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδος, Αθήνα
αρχείο Memorial and Museum Auschwitz-Birkenau, Osviecim, Πολωνία
αρχείο Ghetto Fighters House Museum, Δυτ. Γαλιλαία, Ισραήλ
αρχείο Π. Τσολάκη
αρχείο οικ. Σεκουλίδη
Λ. Παπάζογλου (επιμ. Γ. Γκολομπίας / Κ. Αντωνιάδης), Φωτογραφικά πορτραίτα από την Καστοριά και την περιοχή της την περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα, Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης, Θεσ/νίκη, 2005
προσωπικό αρχείο


[1]  Θ. Παπαστρατής, Στάχτες και δάκρυα στη λίμνη...Ιστορία των Εβραίων της Καστοριάς, ΚΙΣ Ελλάδος, Αθήνα, 2010, σ. 33-35
[2]  M. Molho, Histoire des Israelites de Castoria, Thessaloniki, 1938, σ. 140
    Γ. Μπακάλης, Έρωτες αλλοθρήσκων, εφ. Ορεστιάς, φ. 318 (8.2.53)
    Μ. Βέργου-Γκαμπέση, Οι Εβραίοι της Καστοριάς, Χρονικά, φ. 147 (Ιαν - Φεβ 97), ΚΙΣ Ελλάδος, σ. 4, 5
[3] Δ. Γιαννούσης, εφ. Νέα Καστοριά, φ.  32 (27.1.57)
   Λ. Σιάνος, εφ. Νέα Καστοριά, φ. 841 (14.4.73)
   Δ. Γιαννούσης, Οι Εβραίοι της Καστοριάς, Χρονικά, φ. 41 (Σεπ 81), ΚΙΣ Ελλάδος, σ. 17
   Μ. Ναχμία, Κραυγή για το αύριο, Κάκτος, Αθήνα, 1989, σ. 21
   Μ. Βέργου-Γκαμπέση, Οι Εβραίοι της Καστοριάς, Χρονικά, φ. 147 (Ιαν - Φεβ 97), ΚΙΣ Ελλάδος, σ. 7
   Γ. Αλεξίου, Μπούκο Μάγιο: Ένας φιλάνθρωπος Ισραηλίτης από την Καστοριά, Χρονικά, φ. 158 (Νοε - Δεκ 98), ΚΙΣ Ελλάδος, σ. 17, 18
   Λ. Συνόπουλος, Απομνημονεύματα ενός καστοριανού παιδιού της πιάτσας (1937-1957), Καστοριά, 1998, σ. 204
[4]  Θ. Παπαστρατής, Στάχτες και δάκρυα στη λίμνη...Ιστορία των Εβραίων της Καστοριάς, ΚΙΣ Ελλάδος, Αθήνα, 2010
    Ρ. Αλβανός, Κοινωνικές και πολιτικές όψεις της συνύπαρξης Χριστιανών και Εβραίων στην πόλη της Καστοριάς στο Γ. Αντωνίου / Σ. Δορδανάς / Ν. Ζάϊκος / Ν. Μαραντζίδης (επιμ), Το ολοκαύτωμα στα Βαλκάνια, Επίκεντρο, Θεσ/νίκη, 2011, σ. 352-378
[5]  N. Stavroulakis / T. DeVinney, Jewish sites and Synagogues in Greece, Talos, Athens, 1993, σ. 242
    Θ. Παπαστρατής, Στάχτες και δάκρυα στη λίμνη...Ιστορία των Εβραίων της Καστοριάς, ΚΙΣ Ελλάδος, Αθήνα, 2010, σ. 32, 33
[6]  Ι. Μπακάλης, Φλόγες και δάφνες, εφ. Καστοριά, φ. 297 (11.11.27)
[7]  Βλέπε ακόμη: Ρ. Αλβανός, Η εικόνα των Εβραίων της Καστοριάς μέσα από τον τοπικό τύπο, ανέκδοτη ανακοίνωση στο συνέδριο ‘’Οι Εβραίοι της Καστοριάς, ΤΕΙ Δυτ. Μακεδονίας, Καστοριά, 17 Οκτωβρίου 2008’’
[8]  Η ‘’Εθνική Ένωσις Ελλάς’’ (ΕΕΕ) ήταν μια εθνικιστική πολιτική οργάνωση του Μεσοπολέμου γνωστή περισσότερο ως 3 Έψιλον, ενώ τα μέλη της ονομάζονταν τριεψιλίτες ή χαλυβδόκρανοι. Ιδρύθηκε το 1927 στη Θεσσαλονίκη υπό τον έμπορο Γ. Κοσμίδη. Επηρεασμένη βαθύτατα από τις πρακτικές του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος Γερμανίας, ανέλαβε σύντομα αντισημιτική και αντικομμουνιστική δράση, αρχικά στη Βόρεια Ελλάδα. Το 1933 εκατοντάδες μέλη της κατεβαίνουν μαζικά στην Αθήνα, όπου δρουν μέχρι το 1936. Η οργάνωση επαναλειτουργεί στην Κατοχή και ορισμένα μέλη της συνεργάζονται με τους Γερμανούς κατακτητές.
[9]  εφ. Καστορία, φ. 569 (22.4.34), φ. 564 (20.5.34), φ. 566 (10.6.34), φ. 567 (17.6.34)
    Ρ. Αλβανός, Κοινωνικές και πολιτικές όψεις της συνύπαρξης Χριστιανών και Εβραίων στην πόλη της Καστοριάς στο Γ. Αντωνίου / Σ. Δορδανάς / Ν. Ζάϊκος / Ν. Μαραντζίδης (επιμ), Το ολοκαύτωμα στα Βαλκάνια, Επίκεντρο, Θεσ/νίκη, 2011, σ. 359-362
[10]  Θ. Παπαστρατής, Στάχτες και δάκρυα στη λίμνη...Ιστορία των Εβραίων της Καστοριάς, ΚΙΣ Ελλάδος, Αθήνα, 2010, σ. 34, 35
[11]  Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου
[12]  Π. Τσολάκης, Η εβραϊκή συνοικία της Καστοριάς, Δεδούσης, Θεσσαλονίκη, 1994, σ. 20
[13]  Μ. Molho, Histoire des Israelites de Castoria, Thessaloniki, 1938, σ. 112
     Π. Τσολάκης, Η εβραϊκή συνοικία της Καστοριάς, Δεδούσης, Θεσσαλονίκη, 1994, σ. 20
[14]  εφ. Νέα Καστοριά, φ. 40 (24.3.57)
[15]  Σχετικά με την ετυμολογία των εβραϊκών επιθέτων στην Ελλάδα βλέπε:
     Α. Μωυσής, Η ονοματολογία των Εβραίων της Ελλάδος, Αθήναι, 1973               `              
[16]   Ο Ζέεβ (Βλάντιμιρ) Ζαμποτίνσκι (1880-1940) ήταν ο ιδρυτής του εθνικιστικού αναθεωρητικού σιωνισμού που υποστήριζε δυναμικές δράσεις με μαζική εγκατάσταση των Εβραίων στην Παλαιστίνη και εκδίωξη των Παλαιστινίων. Ο Χάϊμ Βάϊσμαν (1874-1952) υποστήριζε μια περισσότερο μετριοπαθή στάση και σταδιακή εγκατάσταση των Εβραίων στην Παλαιστίνη, ενώ διετέλεσε πρώτος πρόεδρος του νέου Ισραηλινού Κράτους. Οι οπαδοί των δύο παρατάξεων αντιμάχονταν σκληρά μέχρι την ίδρυση του Ισραήλ το 1948.
[17]  εφ. Καστορία, φ. 567 (8.4.34), φ. 568 (15.4.34)
     Ρ. Αλβανός, Κοινωνικές και πολιτικές όψεις της συνύπαρξης Χριστιανών και Εβραίων στην πόλη της Καστοριάς στο Γ. Αντωνίου / Σ. Δορδανάς / Ν. Ζάϊκος / Ν. Μαραντζίδης (επιμ), Το ολοκαύτωμα στα Βαλκάνια, Επίκεντρο, Θεσ/νίκη, 2011, σ. 357
[18]  Θ. Παπαστρατής, Στάχτες και δάκρυα στη λίμνη...Ιστορία των Εβραίων της Καστοριάς, ΚΙΣ Ελλάδος, Αθήνα, 2010, σ. 35
[19]  Ρ. Αλβανός, Κοινωνικές και πολιτικές όψεις της συνύπαρξης Χριστιανών και Εβραίων στην πόλη της Καστοριάς στο Γ. Αντωνίου / Σ. Δορδανάς / Ν. Ζάϊκος / Ν. Μαραντζίδης (επιμ), Το ολοκαύτωμα στα Βαλκάνια, Επίκεντρο, Θεσ/νίκη, 2011, σ. 358, 359
[20]  Δ. Γιαννούσης, Οι Εβραίοι της Καστοριάς, Χρονικά, φ. 41 (Σεπ 81), ΚΙΣ Ελλάδος, σ. 17, 18
[21]  Ε. Κούνιο-Αμαρίλιο / Α. Ναρ, Προφορικές μαρτυρίες Εβραίων της Θεσσαλονίκης για το Ολοκαύτωμα, Παρατηρητής, Θεσ/νίκη, 1998, σ. 100
[22]  Μ. Μόλχο / Ι. Νεχαμά, In memoriam: Αφιέρωμα εις την μνήμιν των Ισραηλιτών θυμάτων του ναζισμού εν Ελλάδι (μτφρ Γ. Ζωγραφάκης), Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης, Θεσ/νίκη, 1974, σ. 239
       Μ. Ναχμία, Κραυγή για το αύριο, Κάκτος, Αθήνα, 1989, σ. 36
       Θ. Παπαστρατής, Στάχτες και δάκρυα στη λίμνη...Ιστορία των Εβραίων της Καστοριάς, ΚΙΣ Ελλάδος, Αθήνα, 2010, σ. 47, 48
[23]   Για τους αντιστασιακούς Εβραίους βλέπε:
      S. Bowman, Η αντίσταση των Εβραίων στην κατοχική Ελλάδα (μτφρ. Ι. Μπενμαγιόρ), ΚΙΣ Ελλάδος, Αθήνα , 2012
[24]  Μ. Ναχμία, Κραυγή για το αύριο, Κάκτος, Αθήνα, 1989, σ. 33
[25]   ο.π, σ. 39-43
[26]  Μ. Μόλχο / Ι. Νεχαμά, In memoriam: Αφιέρωμα εις την μνήμιν των Ισραηλιτών θυμάτων του ναζισμού εν Ελλάδι (μτφρ Γ. Ζωγραφάκης), Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης, Θεσ/νίκη, 1974, σ. 239
       Θ. Παπαστρατής, Στάχτες και δάκρυα στη λίμνη...Ιστορία των Εβραίων της Καστοριάς, ΚΙΣ Ελλάδος, Αθήνα, 2010, σ. 47, 48
       Ρ. Αλβανός, Κοινωνικές και πολιτικές όψεις της συνύπαρξης Χριστιανών και Εβραίων στην πόλη της Καστοριάς στο Γ. Αντωνίου / Σ. Δορδανάς / Ν. Ζάϊκος / Ν. Μαραντζίδης (επιμ), Το ολοκαύτωμα στα Βαλκάνια, Επίκεντρο, Θεσ/νίκη, 2011, σ. 364
[27]  Δ. Γιαννούσης, Η εξόντωση των Εβραίων της Καστοριάς, εφ. Νέα Καστοριά, φ. (1.7.83)
[28] Μ. Μόλχο / Ι. Νεχαμά, In memoriam: Αφιέρωμα εις την μνήμιν των Ισραηλιτών θυμάτων του ναζισμού εν Ελλάδι (μτφρ Γ. Ζωγραφάκης), Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης, Θεσ/νίκη, 1974, σ. 239, 240
       Θ. Παπαστρατής, Στάχτες και δάκρυα στη λίμνη...Ιστορία των Εβραίων της Καστοριάς, ΚΙΣ Ελλάδος, Αθήνα, 2010, σ. 50-52
Βλέπε ακόμη: Σ. Δορδανάς, Ο εκτοπισμός των Εβραίων της Καστοριάς μέσα από τα γερμανικά αρχεία: Το πρόβλημα των πηγών, ανέκδοτη ανακοίνωση στο συνέδριο ‘’Οι Εβραίοι της Καστοριάς, ΤΕΙ Δυτ. Μακεδονίας, Καστοριά, 17 Οκτωβρίου 2008’’
[29]  ο.π, σ. 54
[30]  ΟΠΑΙΕ = Οργανισμός Περιθάλψεως και Αποκαταστάσεως Ισραηλιτών Ελλάδος
      ΚΙΣ = Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο
[31]  J.E Plaut, Greek Jewry in the Twentieth Century 1913-1983, Associated University Presses, Cranbury, 1996, σ. 109
[32]  Π. Τσολάκης, Η εβραϊκή συνοικία της Καστοριάς, Δεδούσης, Θεσσαλονίκη, 1994, σ. 18-22
[33]  Θ. Παπαστρατής, Στάχτες και δάκρυα στη λίμνη...Ιστορία των Εβραίων της Καστοριάς, ΚΙΣ Ελλάδος, Αθήνα, 2010, σ. 66-68
[34]  J.E Plaut, Greek Jewry in the Twentieth Century 1913-1983, Associated University Presses, Cranbury, 1996, σ. 69 
[35]  Σύνταξης, Ο Εβραϊσμός της Ελλάδος τίμησε τη μνήμη των Εβραίων της Καστοριάς, Χρονικά, φ. 146 (Νοε – Δεκ 96), ΚΙΣ Ελλάδος, σ. 21, 22

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

Σχόλια με υβριστικό ή προσβλητικό περιεχόμενο δεν θα δημοσιεύονται

Back to Top